Miserecordia

Zondag 22 april is de zondag van Miserecordia. Ik heb miserecordia altijd al een mooi woord gevonden, vanaf het moment dat ik het voor het eerst zong (gezang 301 uit het Liedboek voor de Kerken). De Nederlandse vertaling van miserecordia is 'medelijden', maar het woord wordt veel mooier als je je bedenkt dat het misère en hart met elkaar verbindt. Op de zondag van Miserecordia gaat het precies daarom: dat Gods hart zich richt op het lijden van mensen.

Een beroemde christelijke metafoor is die van het borduurwerk. Corrie ten Boom verwerkte de metafoor is een gedicht:

God ziet van het borduurwerk
ook de bovenkant.
Wij zien slechts draden en knopen
dus alleen de onderkant.

God houdt heel het borduurwerk
veilig in zijn hand.
Hij weet hoe het worden moet
Hij ziet de boven- én onderkant.

Vanuit dit gezichtspunt moeten we het menselijk lijden begrijpen als iets met een doel, iets dat we nu nog niet begrijpen, maar dat door God gezien wordt in het geheel van zijn plan met de wereld.
Ik word (geestelijk) misselijk van die borduurwerkmetafoor. Waarom zou Gods bovenkant anders zijn dan onze onderkant? Als God er is, laat hem dan tenminste een God zijn, die werkelijk hart voor onze ellende heeft. Het lijden ziet voor wat het is, er niet boven staat, maar er middenin. Soms heb ik het gevoel, dat mensen God groter (en daarmee onbereikbaarder) maken dan wat of hoe hij werkelijk is.

Philip Yancey schrijft in zijn boek 'Op zoek naar de onzichtbare God' over de Britse bisschopd Dr. Leslie Weatherhead. Weatherhead analyseert in zijn boek "Will of God" de uitdrukking 'de wil van God'. Hij deed dit, omdat hij er slecht mee kon omgaan wanneer mensen de term "Gods wil" gebruikten wanneer hen ellendige dingen overkwamen, bijvoorbeeld het overlijden van een kind. Hij onderscheidt in elk geval drie soorten wil van God:
- zijn oorspronkelijke (intentional) wil (om met de metafoor van Genesis 1 te spreken: dat alles zeer goed was en zou blijven),
- zijn omstandigheidsgerelateerde (circumstantial) wil (dat God omstandigheden gebruikt om zijn oorspronkelijke wil te realiseren voor en met degenen die op Hem vertrouwen, ofwel: het verkeerde, boze en fout omplooit richting zijn ultieme wil)
- zijn ultieme wil (God overwint uiteindelijk, ondanks dat de mens zijn oorspronkelijke wil weerstond en ondanks de omstandigheden die die mens hiermee voor zichzelf creëerde)

De drie zijn niet van elkaar te scheiden, vormen één geheel. In mijn ogen zijn ze zeker niet reduceren tot een borduurlapje, waarbij ik geduldig tegen de onderkant aankijk en er maar op moet vertrouwen dat de bovenkant wél mooi is. Nee, ik kan voor mezelf  hoogstens accepteren dat de broddelwerkjes van onze menselijke levens uiteindelijk samen iets moois zullen vormen, zelfs al zijn ze op zichzelf onbruikbaar en afzichtelijk. Een soort bizar patchwork, waarin iets oneindig lelijks omgevormd wordt tot iets dat troostvols en comfortabels als een warme deken. Zonder borduurwerk graag.

Time's up

De veertigdagentijd is alweer lang voorbij. Niet verrast, maar toch een beetje teleurgesteld denk ik verder. Pasen is gekomen en gegaan, het deed me weinig. Datzelfde gold voor Advent en Kerst in december. Toch laat het verhaal van God uit de Bijbel me niet los.

Ik heb lang geprobeerd te varen op mijn belijdenistekst uit Spreuken: Vertrouw op de Here met uw ganse hart, en steun op uw eigen inzicht niet. Ken Hem in al uw wegen, dan zal Hij uw paden recht maken. Of, in de woorden van de Nieuw Bijbelvertaling: Vetrouw op de Heer met heel je hart, steun niet op eigen inzicht. Denk aan hem bij alles wat je doet, dan baant hij voor jou de weg.

Ik heb gedacht dat dit betekende dat ik mijn ratio niet zou mogen laten spreken. De bundel 'Geleerd & Gelovig' onder redactie van Cees Dekker is in die zin een troost: er zijn plenty wetenschappers die hun ratio gebruiken, maar zich toch aangesproken weten door het evangelie. Er is voor hen ruimte om na te denken en in diezelfde ruimte woont God.

Het gedicht dat Cees Dekker aanhaalt op de laatste pagina van zijn bijdrage aan de bundel, citeer ik hieronder. Het verwoordt waar ik naar op zoek ben en ondanks het niet-vinden van de afgelopen maanden, vat ik toch maar weer moed en houdt voor ogen, dat ik ooit zal aantreffen wat de Oostenrijkse wetenschapper Erwin Schrödinger zei in zijn boek 'Nature and the Greeks':

"I am very astonished that the scientific picture of the real world around me is deficient. It gives a lot of factual information, puts all our experience in a magnificently consistent order, but it is ghastly silent about all and sundry that is really near to our heart, that really matters to us. It cannot tell us a word about red and blue, bitter and sweet, physical pain and physical delight; it knows nothing of beautiful and ugly, good or bad, God and eternity. Science sometimes pretends to answer questions in these domains, but the answers are very often so silly that we are not inclined to take them seriously."

en

"In particular, and most importantly, this is the reason why the scientific worldview contains of itself no ethical values, no esthetical values, not a word about our own ultimate scope or destination, and no God, if you please. Whence came I and whither go I?"

***

Er was een dag - Arie van Nieuwenhuis

er was een dag
dat sterren achter donker glas
mij wenkten en ik werd
verwonderd wakker besefte
was stof en zoekende
werd ik gevonden en tastende
werd ik geraakt
door de Eeuwige
buiten de tijd en

ook al ben ik nog niet af
mijn zwakke kleuren
nu nog onomlijnd
nog niet verfijnd
ik ben bewogen
en reik dieper en
ook al breekt mijn licht
te vaak versnippert het
op barstend glas
Hij schept iets moois
uit wat ik ben en was
Hij licht me bij
Hij klopt
in mijn heelal

Ik lijk liever op een aap

Ik ben begonnen in het boek 'Geleerd & Gelovig' van Cees Dekker, waarin hij 22 wetenschappers aan het woord laat over "hun leven, werk en God". In het boek staat bijvoorbeeld een bijdrage van Sander van Doorn, theoretisch bioloog. Hij gelooft in evolutie én in God (net als Andries Knevel die onder druk van de EO-achterban zijn standpunt moest herroepen - maar natuurlijk heus niet opnieuw creationist is geworden). In het boek geeft hij aan dat dit wel enige problemen oproept. Die problemen zijn voor mij: zonder historisch scheppingsverhaal geen Adam en Eva, geen sprekende slang, (geen duivel als extern wezen?), geen zondeval, geen gevallen schepping, geen noodzaak en dus ook geen uitverkiezing tot verlossing voor iedere mens zoals in de calvinistische traditie (met dank aan Franciscus Gomarus) geleerd wordt. En misschien ook wel: geen lichamelijke opstanding, geen wederkomst, geen nieuwe hemel en aarde? The story of my recent life.

Bij het lezen van een aantal recensies over het boek, irriteerde ik me trouwens aan het gebruik van de term Bijbelgetrouw:"In de toegevoegde bijdrage van premier Balkenende zegt die dat geloof en wetenschap dichter bij elkaar staan dan vaak wordt gedacht, omdat beide zoeken naar een waarheid 'die we nooit helemaal kunnen pakken, maar er wel is'. Over zo'n uitspraak zullen veel Bijbelgetrouwe gelovigen waarschijnlijk hun wenkbrauwen fronsen." De uitspraak van Balkenende lijkt me nou juist bijzonder bijbelgetrouw. Als je de Bijbel namelijk in zijn geheel leest en de inhoud kritisch afweegt tegen de realiteit, kom je tot maar één mogelijke conclusie: het verhaal is er, het is in bepaalde opzichten waar en van waarde, maar tegelijkertijd onbegrijpelijk.

Mijn favoriete bijbelboek is sinds jaar en dag Prediker. Prediker ziet de wereld voor wat hij (volgens mij dan...) is: een absurde bedoening. Niet te vatten, niet inzichtelijk te maken. In essentie zinloos zelfs. IJdelheid. Damp. Wind. Daarom: geniet er maar van, zolang je kan. Het leven duurt al kort genoeg. En probeer er je eigen subjectieve zin aan te geven. De Byrds zongen er een leuk liedje over: Turn! Turn! Turn! En Greg Gilpin schreef er een prachtig koorarrangement voor: "There is time" met als afsluitende woorden: And all is beautiful. It is simply beautiful in its own time. (Ik heb hieronder een Youtube-filmpje geplakt, maar eigenlijk vind ik de SSAA-uitvoering (ladies only) mooier. Die is hier te beluisteren: kies voor Music 2008, There is a Time SSAA).

Over het eeuwige leven rept Prediker niet. Wat een verademing. What you see is what you get. Als Bijbelgetrouw mag je zoiets natuurlijk nooit zeggen, want het nieuwe testament rept over een heel andere anticlimax van het menselijk verhaal. Dan maar niet bijbelgetrouw?!

Met Pasen naar de kerk - Dorothee Sölle

“Waar het visioen ontbreekt, verwildert het volk”

(Dorothee Sölle, 1987, Ten Have, Baarn)

Sheila vertelt me dat ze

op eerste paasdag weer eens naar de kerk ging.

Ze wilde weten stel ik me voor

of we reden hebben om aan opstanding te geloven

uit de dood waarin we nu verkeren.

Haar methode was eenvoudig

Ze las geen oude tekst voor,

Ze lette niet bijzonder goed op.

Ze vroeg de deelnemers eenvoudig

hoe die andere wereld er dan uit moet zien

Het ergste, zegt Sheila was niet het lange zwijgen,

Men heeft de mensen praten zo lang verboden,

Het verschrikkelijke was wat toen kwam,

aan liefde en dergelijk gepraat,

Er was geen visioen bij, zegt Sheila

Zij hadden niets concreets te wensen.

Denk je niet, breng ik te berde,

dat het alleen een taalprobleem was,

Maar dat is het juist, zegt ze ontsteld,

Zonder visioen is het volk Gods zonder taal.

En als mij iets troost in dit gesprek na Pasen

en voor de uitstorting van de Geest,

dan was het de droefheid in Sheila’s stem

en de pijn in haar ogen.

Bid onophoudelijk

Als kind leerde ik op een evangelisch bijbelkamp: bidden is praten met God.
Ik vond dat toen al vreselijk verwarrend.
Want óf ik deed iets fout (ik had namelijk nooit en nog steeds niet het idee dat ik concrete antwoorden kreeg op mijn naar God uitgesproken gedachten of woorden) óf ik moest het woord praten ruimer interpreteren dan spreken, taalklanken gebruiken, woorden uiten. Dat laatste lijkt de oplossing voor de vraag waarom het praten van God anders is dan het praten van mensen. Het brengt bij mij vooral de vraag naar boven waarom we bidden niet gewoon anders definiëren.

Ik hoop in elk geval dat mijn kinderen niet besmet zullen raken met het idee dat je zou kunnen 'praten' met God. Die definitie van bidden mag van mij gisteren nog worden afgeschaft. Bidden lijkt mij maximaal een praten richting God. Of rust vinden in God. Of concentreren op de Eeuwige. Of... Ik kan legio betere definities verzinnen dan 'praten met God' die het mysterieuze aspect van gebed geen geweld aandoen. Dat sommige mensen menen een reactie te ontvangen op hun gebed, is bij gebruik van zo'n andere definitie mooi meegenomen. Maar het is niet langer de norm, terwijl 'praten met God' in zichzelf actie-reactie veronderstelt.

Op catechisatie leerde ik een ezelsbruggetje van b's met betrekking tot bidden. Ik meen me te herinneren dat het ging om 5xb:
- bedanken
- belijden (als in biechten)
- beloven
- beklagen
- bevragen
Of dit ook de juiste volgorde is, weet ik niet. Maar het vereist in elk geval een andere definitie dan 'praten met God', anders brengt het een mens meer frustratie dan vrede.

In het onderstaande gebed van Franciscus van Assisi zie ik dat gebed veel meer een handelend spreken is, dan een verzoek indienen of beslissingsbevoegdheid over je leven bij God neerleggen. Dat is voor mij bijzonder bevrijdend. Ik hoef niet om elke hap eten een zegen te vragen, ik hoef God niet aan te klagen en op antwoord te wachten, ik hoef niet aan God voor te leggen of ik een rode of blauwe auto zal kopen, ik hoef me niet af te vragen met welke talenten God mij wil laten woekeren in mijn werkomgeving... het is levenshouding, levenshouding, levenshouding dat de klok slaat in een tijd van gebed en de reactie op mijn spreken ben ikzelf, door te handelen naar dat spreken.

Heer, maak mij tot instrument van Uw vrede:
dat ik, wat haat is, liefde breng;
waar schuld is: vergeving;
waar tweedracht is: eenheid;
waar dwaling is: waarheid;
waar twijfel is: geloof;
waar wanhoop is: hoop;
waar duister is: licht;
waar narigheid is: blijdschap;

Geef dat ik zoek
niet zozeer getroost te wórden, alswel te troosten;
niet zozeer begrepen te wórden, alswel te begrijpen;
niet zozeer bemind te wórden, alswel te beminnen.

Want wie geeft, ontvangt;
wie zichzelf vergeet, vindt zichzelf;
wie vergeeft, wordt vergeven;
wie sterft, krijgt eeuwig leven.
Amen.
(Francissus van Assisi, 1182-1226)

Dat brengt me op Dorothee Sölle, een Duitse theologe. Ze schreef theologische werken, maar ook gedichten, politeke avondgebeden, schuld- en geloofsbelijdenissen. Sölle stelde dat God de mens nodig heeft: God has no hands except from our hands (een citaat van Teresa van Avila). Ze was ook degene die de term christofascisme introduceerde. Theoloog Tom Faw Driver waarschuwt hiervoor in 'Christ in a changing world: toward an ethical Christology', door erop te wijzen hoe christofascisme ertoe leidt dat christenen hun zienwijze opleggen in religie, in cultuur, in politiek. Sölle was hier wars van, zag het als een arrogante, totalitaire, imperalistische houding van de kerk. In eerste instantie van de Duitse kerk tijdens de Tweede Wereldoorlog, in tweede instantie van de kerk met een autoritaire theologie.

Hoe anders dan dat is -gelukkig maar- de theologie van Sölle. Zij stelt dat we God anders moeten begrijpen dan we tot nu toe gedaan hebben. God is geen almachtig wezen, medeaansprakelijk voor ons lijden, maar hij lijdt met ons mee. En de mens heeft de verantwoordelijkheid om samen te strijden tegen dit lijden: tegen onderdrukking, sexisme, antisemitisme en elke andere vorm van autoritarisme.

Natuurlijk is er de nodige kritiek geweest op Dorothee Sölle. Voor mij is het belangrijkste, dat ze handelde naar haar spreken. Ze was actief in de politiek, sprak zich uit over allerlei controversiële thema's zoals de Vietnamoorlog, en organiseerde het Politisches Nachtgebet. Bij die gebedsdiensten ging het niet alleen om bidden. Nee, er werd informatie gegeven over de thema's van de avondgebeden, sprekers uitgenodigd, gediscussieerd... Het werd Sölle door de Duitse kerk trouwens niet allemaal in dank afgenomen - men vond haar misschien te activistisch. En dat terwijl ik denk: is dat niet hetgene wat overblijft, als je de bijbel ontdoet van cultuurhistorische en historisch-kritische ballast? Dan kun je toch eigenlijk niet anders? Dorothee Sölle had helemaal gelijk toen ze de kerk, toen ze de christen, toen ze ieder die iets meent te kunnen zeggen over God, irriteerde met haar Politische Nachtgebeten. "Gerechtigkeit ist ein Name Gottes"!

Minderheiten

Lehre uns minderheit werden gott
in einem land das zu reich ist
zu fremdenfeindlich und zu militärfromm
paß uns an deine gerechtigkeit an
nicht an die mehrheit
bewahre uns vor der harmoniesucht
und den verbeugungen vor den großen zahlen

Sieh doch wie hungrig wir sind
nach deiner klärung
gib uns lehrerinnen und lehrer
nicht nur showmaster mit einschaltquoten
sie doch wie durstig wir sind
nach deiner orientierung
wie sehr wir wissen wollen was zählt

Verschwistere uns mit denen die keine lobby haben
die ohne arbeit sind und ohne hoffnung
die zu alt sind um noch verwertet zu werden
zu ungeschickt und zu nutzlos

Weisheit gottes zeig uns das glück derer
die lust haben an deinem gesetz
und über deiner weisung murmeln tags und nachts
sie sind wie ein baum
gepflanzt am frischen wasser
der frucht bringt zu seiner zeit

Voor wie iets meer wil weten over Dorothee Sölle: http://www.streventijdschrift.be/artikels/04/WolfSolle.htm

Twijfel - Dorothee Sölle

Er zijn geen antwoorden
die het vragen kunnen stillen
door mijn houvast aan twijfel
denk ik: zou ik dat wel willen.